वामन तबाजी कर्डक यांचा जन्म 15 ऑगस्ट, 1922 रोजी झाला. त्यांचे निधन 15 मे, 2004 रोजी झाले. वामनदादा कर्डक हे प्रसिद्ध शाहीर, कवी,गीतकार, संगीतकार आणि आंबेडकरी चळवळीतील कार्यकर्ते होते. त्यांच्या हयातीत त्यांचे विविध सामाजिक विषयांवरील 4 काव्यसंग्रह प्रकाशित झाले होते. वामनदादा कर्डक यांनी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांवर आणि आंबेडकरी चळवळीवर 10 हजारांहून अधिक शानदार गीते रचली आहेत.
महाकवी वामनदादा कर्डक यांनी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे विचार आपल्या ओजस्वी बुलंद वाणीतून आणि समर्थ तेजस्वी लिखाणातून महाराष्ट्राच्या प्रत्येक घराघरांत, खेड्यापाड्यात, वाडीतांड्यांत पोहचवण्याचे काम केले. बुद्ध, फुले, आंबेडकर यांचा विचार हा वामनदादांचा जीवनश्वास होता, तेच त्यांचे ऊर्जाकेंद्र होते. समाजप्रबोधनासाठी हे विचार प्रभावीपणे प्रसारित करत वामनदादा जीवनाच्या शेवटपर्यंत फिरत राहिले. त्यामुळे समाज जागृत होत राहिला. त्यांचा जन्म देशवंडी, तालुका सिन्नर, जिल्हा नाशिक येथे झाला होता. त्यांचा मृत्यू वयाच्या 82 व्या वर्षी झाला. 'वामनदादा' या टोपणनावाने ते प्रसिद्ध होते. त्यांचा पेशा म्हणजे कवी आणि गीतकार हा होय. ते बौद्धधम्मीय होते. त्यांच्या पत्नींची नावे अनुसयाबाई आणि शांताबाई होते. त्यांचे अपत्य मीरा जास्त दिवस जगू शकली नाही. त्यांचे दत्तक पुत्र रवींद्र कर्डक हे होत. त्यांच्या वडिलांचे नाव तबाजी कर्डक आणि आईचे नाव सईबाई होते. सदाशिव असे थोरल्या भावाचे नाव होते. तसेच सावित्राबाई या त्यांच्या धाकटी बहीण होत.
आरंभिक जीवन
वामनदादा कर्डक यांचा जन्म एका छोट्याशा खेड्यात झाला. वडील तबाजी कर्डक, आई सईबाई, मोठा भाऊ सदाशिव तर धाकटी बहीण सावित्री असा वामनदादांचा सुखी परिवार होता. त्यांच्या घरी 18 एकर सुपीक शेतजमीन होती. धन-धान्य घरात यायचे. मात्र, शेतीचा हंगाम संपला की त्यांची आई डोंगरात जाऊन
लाकडे गोळा करून आणत असे आणि त्याची मोळी बांधून ते जळतण सिन्नर बाजारात विकत असे. त्यांचे वडील टेंभुर्णीच्या पानाच्या विड्या करून बाजारात विकायचे व हेडीचा धंदा सुद्धा करायचे. सर्वांनी कष्ट केल्यावर सुद्धा आषाढ आणि श्रावण या पावसाळी महिन्यांत आबाळ व्हायची. कधी तरवट्याची भाजी, माठाची भाजी तर कधी फक्त भाकरीच खावी लागायची. कर्डकांनी लहानपणी गुरे चारणे, जत्रेत कुस्त्या खेळणे, शिवडी येथे गिरणी कामगाराची नोकरी करणे, मातीकाम, सिमेंट कॉंक्रीटचे काम, चिक्की विकणे, आईसफ्रूट विकणे, खडी फोडणे, टाटा ऑईल मिलमध्ये नोकरी इत्यादी सर्व प्रकारची कष्टाची कामे केली. त्यांना विविध साहित्य वाचनाचा खूप छंद होता, तसेच त्यांनी लल्लाट लेख या नाटकात घुमा या पात्राची भूमिका अस्सलपणे केली होती. वयाच्या विसाव्या वर्षी वामनदादांचे लग्न अनुसया नावाच्या मुलीशी झाले. पुढे त्यांच्या कुटुंबात एका मुलीने जन्म घेतला. वामनदादांचे जीवन तसे सुखात गेले नाही. त्यांची पत्नी त्यांना सोडून गेली आणि पुढे आजारपणात मीरा या मुलीचेही निधन झाले. हा त्यांचा जीवनात फार मोठा धक्का होता. ते मुलीच्या मृत्यूचे दुःख कधीही विसरू शकले नाहीत.
मुंबईत अभिव्यक्ती स्वातंत्र्य संधी
मुलगी मीराच्या निधनानंतर पुढे आईसोबत उदरनिर्वाहाकरिता वामनदादा मुंबईत आले. त्यांनी गिरणी कामगार म्हणून काम शोधले. पुढे कोळशाच्या वखारीत कोळसा सुद्धा उचलला. काही दिवस चिक्की विक्रीचा आईस फ्रूट विक्रीचा धंदा सुद्धा केला. त्यांनी मिळेत ते काम केले. मात्र, नंतर त्यांना टाटा कंपनीत नोकरी मिळाली. शिवडीच्या बीडीडी चाळीत ते राहात असत. तेव्हा ते समता सैनिक दलात सामील झाले. इथपर्यंत वामनदादांना तसा अक्षरांचा परिचय नव्हता. एकदा त्यांच्या चाळीमधील एका माणसाने वामनदादांना एक पत्र वाचायला सांगितले. वामनदादांना पत्र वाचता- लिहिता येत नव्हते. याचे त्यांना खूप दिवस वाईट वाटले. शिक्षण नसल्यामुळे आपण लिहू-वाचू शकत नाही, हे त्यांना अवघड वाटू लागले व ते अक्षरशः रडू लागले. मग मात्र त्यांनी निर्धार केला आणि देहलवी नावाच्या मास्तरांकडून बाराखडी, मुळाक्षरे ते शिकले. जोडाक्षरे, दुकानाच्या पाट्या, बोर्ड हे सर्व ते सरावाने वाचून शिकले. हळूहळू त्यांचे वाचन वाढू लागले. मग ते लिहायलाही लागले. सोबतच ते विविध खेळही आवडीने खेळायचे व मित्रांसोबत व्यायामही करायचे.
आंबेडकरी विचारांचा प्रभाव
त्यावेळी आंबेडकरी चळवळ महाराष्ट्रात वेगाने जोर धरू लागली होती. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचे अनुयायी कार्यकर्ते समतेच्या लढ्यात उतरले होते. वामनदादाही डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांच्या सभेला अनेकवेळा जात असत. समता सैनिक दलात कार्यास असल्यामुळे ते तेथील तरुणांसोबत काठी लावून डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांना सभास्थानी जायला रस्ता करून देत. नायगाव येथे 1943 साली वामनदादा कर्डक यांनी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांना पहिल्यांदा पाहिले होते. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांच्या दर्शनाने वामनदादांना जणू एक नवी ऊर्जा मिळाली होती.
कवी म्हणू कारकीर्द
वामनदादा कर्डक यांचे मराठी व हिंदी वाचन बरेच पुढे गेले होते. त्यांना चित्रपट कथाकार आणि अभिनेता सुद्धा व्हायची खूप इच्छा होती. ते यासाठी प्रयत्न म्हणून अनेक चित्रपट कंपन्यांमध्ये गेले. एके दिवशी त्यांना मिनर्व्हा फिल्म कंपनीत प्रवेश मिळाला. ते कारदार स्टुडिओ रणजीत स्टुडिओ यामध्येही काम मागणीसाठी जायचे. जेव्हा काम नसेल, तेव्हा ते राणी बागेत तासनतास विचार करीत बसायचे. असेच 1943 मध्ये ते राणी बागेत बसले होते. तेव्हा वामनदादा कर्डक यांना एका हिंदी गीताचे विडंबन गीत करायचे सुचले. ते त्यांनी 3 मे 1943 रोजी आपल्या चाळीतील लोकांसमोर बुलंद आवाजात गाऊन दाखवले. लोकांनी प्रशंसा केली आणि टाळ्या वाजवल्या. वामनदादा कर्डक असे कवी झाले. त्यानंतर 2004 सालापर्यंत कर्डकांनी गीतलेखनाचा व गायनाचा कार्यक्रम सातत्याने चालू ठेवला. त्यांची प्रकाशित आणि अप्रकाशित मिळून साधारणतः 10 हजारांवर विविध विषयांवरील गीतरचना आहे. त्यांनी काही उत्तम अशी चित्रपट गीतेही लिहिलेली आहेत. त्यानंतर चाळीसगांव, मनमाड, टिळकनगर येथे त्यांनी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांच्या भाषणांच्या दरम्यान आंबेडकरी कवितांचे गायन केले.डॉ. आंबेडकरांच्या महानिर्वाणानंतर दलित शाहिरीला अधिक प्रवाही ठेवण्याची मौलिक कामगिरी वामनराव कर्डकांनी केली. 3
वामनदादा कर्डक यांचे काव्यसंग्रह
1. वाटचाल (गीतसंग्रह), 1973
2. मोहळ (गीतसंग्रह). 1976
3. हे गीत वामनाचे (गीतसंग्रह), 1977
वामनदादा कर्डक यांचे गद्य लेखन
1. माझ्या जीवनाचं गाणं (आत्मकथन), 1996 वामनदादा कर्डक यांच्या ध्वनिफिती
1. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांची भेट
2. भीमज्योत
3. जय भीम गीते
वामनदादा कर्डक यांची चित्रपट गीते
1. सांगा या वेडीला माझ्या गुलछडीला (चित्रपट - सांगते ऐका)
2. चल गं हरणे तुरू तुरू (चित्रपट - पंचारती)
वामनदादा कर्डक यांच्या अन्य गीतरचना
1 ह्यो ह्यो पाहुणा, शकुचा मेहुणा तुझ्याकडे बघून हसतोय गं काही तरी घोटाळा दिसतोय गं
2 सोनी तुला सोन्याची माळ घे
हातात ऑफिस घड्याळ घे
आंबेडकरी शाहिरी एक शोध डॉ. कृष्णा किरवले, नालंदा प्रकाशन, पुणे. 1992, पृष्ठ क्रमांक 114
वामनदादा कर्डक यांना प्राप्त पुरस्कार व सन्मान
1 दिल्लीची डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर फेलोशिप
2 महाराष्ट्र राज्य शासनाचा डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर दलितमित्र पुरस्कार
3 महाराष्ट्र शासनाच्या रंगभूमी परिनिरीक्षण मंडळाचे तीन वर्षे सदस्यत्व
4 महाराष्ट्र साहित्य आणि सांस्कृतिक मंडळाचे सदस्यत्व 5 औरंगाबाद येथे पहिला भव्य नागरी सत्कार
6 प्रा. ऋषिकेश कांबळे संपादित पहिल्या लोकशाहीर वामन कर्डक गौरव अंकाचे प्रकाशन
7 मधुकर भोळे संपादित वामन दादा कर्डक गौरवग्रंथाचे प्रकाशन
8 प्रा. डॉ. परशुराम गिमेकर संपादित 'वामनदादा कर्डक यांची गीत रचना' लेखसंग्रहाचे प्रकाशन
9 नाशिक, बुलडाणा येथे नाणेतुला
10 परभणी येथे वहीतुला
11 साहित्य, संस्कृती मंडळाची 'उत्कृष्ट कविरत्न' ही गौरववृत्ती
12 'युगांतर प्रतिष्ठान'तर्फे 'युगांतर पुरस्कार'
13 जामखेडच्या भाई फुटाणे प्रतिष्ठानचा 'संत नामदेव पुरस्कार'
14 मुंबईच्या बौद्ध कलावंत संगीत अकादमीचा 'भीमस्मृती पुरस्कार'
15 भोपाळ येथे ताम्रपट मिळाला.
16 भुसावळ येथे चांदीचे मानपत्र मिळाले
17 हिंगोली जिल्ह्यातील वसमत येथे स्वरार्हत संगीत संगीती' या कार्यक्रमात नागरी सत्कार
18 मराठवाडा 'अस्मितादर्श पुरस्कार'
19 1993 मध्ये वर्धा येथे भरलेल्या पहिल्या अखिल भारतीय आंबेडकरी साहित्य
संमेलनाचे अध्यक्षपद
20 औरंगाबादच्या वामनदादा कर्डक प्रतिष्ठान या संस्थेने पहिले अखिल भारतीय महाकवी वामनदादा कर्डक साहित्यसंमेलन 15 मे, 2008 रोजी औरंगाबाद येथे आयोजित केले.
वामनदादा कर्डकांवर लिहिली गेलेली पुस्तके
1 'एका कवीचे जीवन गाणे' ही वामनदादा कर्डक यांची चरित्रकथा असून, त्याचे लेखक बबन लोंढे हे आहेत.
2 ' आंबेडकरी प्रतिभेचा महाकवी वामनदादा कर्डक'- लेखक: डॉ. अशोक जोंधळे व डॉ. शत्रुघ्न जाधव, प्रतिभास प्रकाशन, परभणी.
एकंदरीतच वामनदादा कर्डक हे सांस्कृतिक अंगाने दुसऱ्या टोकावरचे कवी होते. पण, आंबेडकरी श्रद्धेच्या पातळीवरील त्यांची अभिव्यक्ती एका समान रेषेवर येऊन थांबते. या कवीस क्रांतिसूर्य डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांची गाणी गायला जीवनभर आवडली. रोजचा रोकडा सवाल घेऊन व्यवस्थेला प्रश्न विचारणारा, आंबेडकरी मनाच्या तरलतेला साद घालणारा, शोषितांचे जिणे बदलून टाकणाऱ्या महामानवाचे आयुष्य आपल्या कवितांमध्ये पकडू पाहणारा असा हा थोर गझलकार,गीतकार, गायक आणि संगीतकार होता.डॉ बाबासाहेब आंबेडकर मराठवाडा विद्यापीठाचे तत्कालीन कुलगुरू डॉ बी ए चोपडे आणि विद्यमान कुलगुरू डॉ प्रमोद येवले यांनी संगीत विभागाच्या वतीने महाकवी वामनदादा कर्डक यांच्या बुद्ध भीम गीतांची निवड करून 'गीत भिमायन'या सांगीतिक प्रयोगाला एका अत्युच्च उंचीवर नेले आह़े असे म्हटल्यास वावगे ठरणार नाही. वामनदादा कर्डकांनी लिहिलेल्या 10 हजार गीतांमधून बाबासाहेबांचे आयुष्य आणि विचार मांडू शकणारी निवडक 100 गाणी संकलित करून 'गीत भीमायन 'निर्मिती केली आहे. सरस्वती भुवन कला व वाणिज्य महाविद्यालय,छत्रपती संभाजीनगर येथील संगीत विभागाचे प्रमुख डॉ. संजय मोहड यांनी गीतभिमायन मधील सर्व गाणी शास्त्रोक्त स्वरूपात संगीतबद्ध केली आहेत आणि अजूनही त्या कामात मग्न आहेत. कविता कृष्णमूर्ती, हरिहरन, पं.रघुनंदन पणशीकर, आरती अंकलीकर-टिकेकर, साधना सरगम, सुरेश वाडकर, उत्तरा केळकर, रवींद्र साठे,सावनी शेंडे, बेला शेंडे यांसह आघाडीचे गायक 'गीत भीमायन ' मध्ये गात आहेत. शास्त्रीय संगीताचा बाज आणि डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांच्या आंबेडकरी विचारांची विचारज्योत, असे अनोखे मिश्रण 'गीत भीमायन ' मध्ये आहे. यासाठीची महाकवी वामनदादा कर्डक यांच्या गीतांची निवड म्हणजे एका अर्थाने या महान आंबेडकरी गीतरचनांचा सन्मान होय.अर्थातच डॉ बाबासाहेब आंबेडकर मराठवाडा विद्यापीठाने संगीत विभागाला समन्वित करून डॉ बाबासाहेब आंबेडकर आणि महाकवी वामनदादा कर्डक यांच्या कार्यकर्तृत्वाचा अजरामर सांगीतिक सांस्कृतिक इतिहास येणाऱ्या पिढ्यांसाठी सोनेरी इतिसहाची साक्ष देईल यात कसलीच शंका नाही.महाकवी वामनदादा कर्डक यांच्या १०१ व्या जयंती दिनी भावपूर्ण आदरांजली अर्पण करतो.
- डॉ. सागर दिवाकर चक्रनारयण
No comments:
Post a Comment